संधि - स्वर, व्यंजन और विसर्ग संधि | प्रतियोगी परीक्षा तैयारी

 

संधि - स्वर, व्यंजन और विसर्ग संधि | प्रतियोगी परीक्षा तैयारी
संधि - स्वर, व्यंजन और विसर्ग संधि by aligarhdarpan

📘 संधि (Sandhi)

     संधि हिंदी व्याकरण का महत्वपूर्ण हिस्सा है। प्रतियोगी परीक्षाओं और बोर्ड परीक्षाओं में संधि से अक्सर प्रश्न पूछे जाते हैं। इस ब्लॉग पोस्ट में हमने  प्रश्नों को अध्यायवार (स्वर संधि, व्यंजन संधि और विसर्ग संधि) तैयार किया है।साथ ही अध्यायवार शॉर्ट नोट्स और ट्रिक्स भी शामिल हैं, जिससे कमज़ोर विद्यार्थी भी आसानी से संधि को समझ सकते हैं और परीक्षा में अच्छे अंक ला सकते हैं।

🔹 संधि की सरल परिभाषा

👉 जब दो अक्षर (वर्ण) आपस में टकराते हैं और उनके मिलने से ध्वनि बदल जाती है, तो इसे संधि कहते हैं।

उदाहरण:

  • राम + उपासना → रामोपासना

  • देव + इन्द्र → देवेन्द्र

मतलब – अकेले तो ये शब्द अलग थे, लेकिन मिलने पर नया रूप बना।


🟢 संधि के प्रकार

संधि मुख्य रूप से 3 प्रकार की होती है:

  1. स्वर संधि (जब स्वर + स्वर मिलते हैं)

  2. व्यंजन संधि (जब व्यंजन + व्यंजन मिलते हैं)

  3. विसर्ग संधि (जब “ः” यानी विसर्ग के बाद कोई अक्षर आता है)


✨ अध्याय 1 : स्वर संधि

👉 जब स्वर + स्वर मिलते हैं तो उसमें परिवर्तन होता है।

स्वर संधि के मुख्य नियम 👇

  1. दीर्घ संधि :
    अ + अ = आ, इ + इ = ई, उ + उ = ऊ
    ✔ उदाहरण :

  • राम + आलय = रामालय

  • माता + आदि = मातादि


  1. गुण संधि :
    इ / ई + अ = ए
    उ / ऊ + अ = ओ
    ऋ + अ = अर्
    ✔ उदाहरण :

  • नर + इन्द्र = नरेन्द्र

  • देव + इन्द्र = देवेन्द्र

  • महा + ऋषि = महार्षि


  1. वृद्धि संधि :
    इ / ई + अ = ऐ
    उ / ऊ + अ = औ
    ऋ + अ = आर्
    ✔ उदाहरण :

  • देव + इन्द्र = देवेंद्र

  • गुरु + औषध = गौरौषध


  1. यण संधि :
    इ / ई + स्वर = य्
    उ / ऊ + स्वर = व्
    ऋ + स्वर = र्
    ✔ उदाहरण :

  • भू + अप = भूप

  • गुरु + अर्चना = गौरचना


✨ अध्याय 2 : व्यंजन संधि

👉 जब व्यंजन + व्यंजन मिलते हैं, तो ध्वनि बदल जाती है।

व्यंजन संधि के मुख्य नियम 👇

  1. श्चुत्व संधि :
    त् + च = च्च
    ✔ उदाहरण : सत् + चित्त = सच्चित्त

  2. जश्त्व संधि :
    हलन्त व्यंजन बदलकर जश हो जाता है।
    ✔ उदाहरण : तद् + जन = तज्जन

  3. अनुनासिक संधि :
    सं + कर = शंकर

  4. द्वित्व संधि :
    व्यंजन दुगुना हो जाता है।
    ✔ उदाहरण : यत् + नाद = यन्नाद

  5. छत्व संधि :
    त् + छ = छ्छ
    ✔ उदाहरण : तत् + छवि = तच्छवि


✨ अध्याय 3 : विसर्ग संधि

👉 जब विसर्ग (ः) के बाद स्वर या व्यंजन आता है, तब उसका रूप बदल जाता है।

विसर्ग संधि के नियम 👇

  1. स संधि :
    ः + स = स्
    ✔ उदाहरण : दुः + सुख = दुःखसुख

  2. र संधि :
    ः + स्वर = र
    ✔ उदाहरण : दुः + अंधकार = दुरंधकार

  3. ओ संधि :
    ः + क / ख / प / फ = ओ
    ✔ उदाहरण : लोकः + कृति = लोकोकृति


🎯  छात्रों के लिए आसान ट्रिक

  1. स्वर + स्वर = स्वर संधि
    👉 (आवाज़ लंबी, छोटी या नई बन जाएगी)

  2. व्यंजन + व्यंजन = व्यंजन संधि
    👉 (ध्वनि बदलकर नई बनती है)

  3. विसर्ग + स्वर/व्यंजन = विसर्ग संधि
    👉 (ः बदलकर “र”, “स” या “ओ” बन जाता है)


📌 अभ्यास (Practice)

👉 नीचे कुछ उदाहरण खुद हल करने की कोशिश करें :

  1. देव + इन्द्र = ?

  2. राम + उपासना = ?

  3. सत् + चित्त = ?

  4. दुः + उपकार = ?

  5. सं + कर = ?

📘 संधि – प्रैक्टिस सेट 


🟢 अध्याय 1 : स्वर संधि 

क्रमांकप्रश्न (संधि विच्छेद)उत्तर (संधि रूप)संधि का प्रकार
1राम + आलयरामालयदीर्घ संधि
2देव + इन्द्रदेवेन्द्रगुण संधि
3लोक + उपकारलोकोपकारगुण संधि
4महा + आत्मामहात्मादीर्घ संधि
5नृ + ईशनरेशगुण संधि
6माता + आदिमातादिदीर्घ संधि
7शिव + आलयशिवालयदीर्घ संधि
8नर + उग्रनरोग्रयण संधि
9भू + अपभूपयण संधि
10महा + इन्द्रमहेंद्रगुण संधि
11देव + अंशदेवांशदीर्घ संधि
12गुरु + अर्चनागौरचनायण संधि
13साधु + औचित्यसाधौचित्यवृद्धि संधि
14महा + ऋषिमहार्षिगुण संधि
15सु + एकसैकवृद्धि संधि
16सु + अन्तसान्तदीर्घ संधि
17राज + उपदेशराजोपदेशगुण संधि
18देव + औषधदेवौषधवृद्धि संधि
19महा + ईश्वरमहेश्वरगुण संधि
20सुर + इन्द्रसुरेन्द्रगुण संधि

🟡 अध्याय 2 : व्यंजन संधि 

क्रमांकप्रश्न (संधि विच्छेद)उत्तर (संधि रूप)संधि का प्रकार
21सत् + चित्तसच्चित्तश्चुत्व संधि
22तद् + जनतज्जनजश्त्व संधि
23सत् + गुणसद्गुणजश्त्व संधि
24विद् + ज्ञानविज्ञानजश्त्व संधि
25सत् + दृष्टिसदृष्टिजश्त्व संधि
26यत् + नादयन्नादद्वित्व संधि
27सं + करशंकरअनुनासिक संधि
28तत् + छवितच्छविछत्व संधि
29यत् + ज्ञानयज्ज्ञानजश्त्व संधि
30सत् + सेवासत्सेवाअनुनासिक संधि

🔴 अध्याय 3 : विसर्ग संधि 

क्रमांकप्रश्न (संधि विच्छेद)उत्तर (संधि रूप)संधि का प्रकार
31दुः + सुखदुःखसुखस संधि
32दुः + खदुःखस संधि
33दुः + अंधकारदुरंधकारर संधि
34दुः + उपकारदुरुपकारर संधि
35दुः + आत्मादुरात्मार संधि
36दुः + अवसरदुरवसरर संधि
37दुः + आलयदुरालयर संधि
38दुः + ईश्वरदुरेश्वरर संधि
39लोकः + कृतिलोकोकृतिओ संधि
40दुः + औषधदुरौषधओ संधि

 स्वर संधि 

क्र.प्रश्न (शब्द-युग्म)विकल्पउत्तर
1राम + आलयa) रामालय b) रामालयः c) रामाल d) रामालम्a) रामालय
2देव + इन्द्रa) देवइन्द्र b) देवेंद्र c) देविन्द्र d) देवेन्द्रd) देवेन्द्र
3लोक + उपकारa) लोकुपकार b) लोकोपकार c) लोकपकार d) लोककारb) लोकोपकार
4नृ + ईशa) नृईश b) नरेश c) नृश d) नरिशb) नरेश
5महा + आत्माa) महात्मा b) महात्म c) महातमा d) महात्मन्a) महात्मा
6माता + आदिa) मात्यादि b) मातादि c) मातदि d) मातायदिb) मातादि
7शिव + आलयa) शिवालय b) शिवालयः c) शिवाल d) शिवालम्a) शिवालय
8नर + उग्रa) नरोग्र b) नरुग्र c) नरग्र d) नरुघ्रa) नरोग्र
9भू + अपa) भूअप b) भूप c) भूपः d) भूपम्b) भूप
10महा + इन्द्रa) महिन्द्र b) महेंद्र c) महिन्द्रः d) महिन्द्राम्b) महेंद्र
11गुरु + उपदेशa) गुरुोपदेश b) गुरुपदेश c) गुरूपदेश d) गुरुुपदेशc) गुरूपदेश
12सु + उदयa) सुवदय b) सुदय c) सौदय d) सोदयb) सुदय
13साधु + उपदेशa) साधूपदेश b) साधुपदेश c) साधौपदेश d) साधोउपदेशa) साधूपदेश
14विद्या + आलयa) विद्यालय b) विद्याल c) विद्यालम् d) विद्यालयःa) विद्यालय
15राजा + आचार्यa) राजाचार्य b) राजाचार्यः c) राजाचार्यं d) राजाचार्यम्a) राजाचार्य







🟡 व्यंजन संधि 

क्र.प्रश्न (शब्द-युग्म)विकल्पउत्तर
16सत् + चित्तa) सत्चित्त b) सच्चित्त c) सतचित d) सतचित्तb) सच्चित्त
17तद् + जनa) तदजन b) तज्जन c) तद्जन d) तद्ज्जनb) तज्जन
18सं + करa) संकर b) शंकर c) संंकर d) संखरb) शंकर
19यत् + नादa) यन्नाद b) यतनाद c) यनाद d) यतनन्दa) यन्नाद
20तत् + छविa) तच्छवि b) तत्छवि c) तच्छबी d) ततशविa) तच्छवि
21विद् + ज्ञानa) विदज्ञान b) विज्ञान c) विद्यज्ञान d) विदग्यानb) विज्ञान
22सत् + गुणa) सद्गुण b) सतगुण c) सत्गुण d) सत्तगुणa) सद्गुण
23यत् + ज्ञानa) यजज्ञान b) यज्ज्ञान c) यज्ञान d) यज्ञानम्b) यज्ज्ञान
24सत् + दृष्टिa) सदृष्टि b) सद्धृष्टि c) सत्दृष्टि d) सतदृष्टिa) सदृष्टि
25सत् + सेवाa) सत्सेवा b) सतसेवा c) सत्त्सेवा d) सत्सेवa) सत्सेवा



🔴 विसर्ग संधि 

क्र.प्रश्न (शब्द-युग्म)विकल्पउत्तर
26दुः + सुखa) दुःसुख b) दुःखसुख c) दुरसुख d) दुरसुखb) दुःखसुख
27दुः + उपकारa) दुरुपकार b) दुःपकार c) दुःउपकार d) दुरपकारa) दुरुपकार
28दुः + अंधकारa) दुःअंधकार b) दुरंधकार c) दुःंधकार d) दुरांधकारb) दुरंधकार
29लोकः + कृतिa) लोकोकृति b) लोककृति c) लोकःकृति d) लोकरकृतिa) लोकोकृति
30दुः + आलयa) दुरालय b) दुःआलय c) दुराल d) दुरालम्a) दुरालय
31दुः + आत्माa) दुरात्मा b) दुःआत्मा c) दुरातमा d) दुरामताa) दुरात्मा
32दुः + अवसरa) दुरवसर b) दुःअवसर c) दुरासर d) दुःससरa) दुरवसर
33दुः + ईश्वरa) दुःईश्वर b) दुरेश्वर c) दुरिस्वर d) दुरेस्वरb) दुरेश्वर
34दुः + औषधa) दुःऔषध b) दुरौषध c) दुरुषध d) दुःषधb) दुरौषध
35लोकः + पालनa) लोकोपालन b) लोकपालन c) लोकोपलन d) लोकोपालa) लोकोपालन


36दुः + ऋणa) दुःऋण b) दुरिण c) दुःरिण d) दुरृणb) दुरिण


अध्यायवार शॉर्ट नोट्स / Revision Tricks

📌 स्वर संधि

  • जब दो स्वर मिलते हैं तो स्वर संधि होती है।

  • अ + अ = आ, अ + इ/ई = ए, अ + उ/ऊ = ओ, अ + ऋ = अर्

📌 व्यंजन संधि

  • जब व्यंजन टकराते हैं तो रूप बदलता है।

  • त् + च = च्च, द् + ज = ज्ज, सं + कर = शंकर

📌 विसर्ग संधि

  • विसर्ग ':' के बाद स्वर/व्यंजन के अनुसार बदलता है।

  • दुः + सुख = दुःखसुख, दुः + उपकार = दुरुपकार

📌 अभ्यास टिप्स

  • प्रतिदिन 10–15 प्रश्न हल करें।

  • कठिन प्रश्न दोबारा लिखकर याद करें।

  • संधि को समझने के लिए शब्दों को अलग करके देखें।



            A lot of care has been taken in writing this blog, however the writer will not be responsible for any kind of error.

            If you like the blogs given on this website, please comment us or if you want to blog on some other topic, you can write us.

             Our aim is only to give quality information to the students.




Post a Comment

Previous Post Next Post