![]() |
| संधि - स्वर, व्यंजन और विसर्ग संधि by aligarhdarpan |
📘 संधि (Sandhi)
🔹 संधि की सरल परिभाषा
👉 जब दो अक्षर (वर्ण) आपस में टकराते हैं और उनके मिलने से ध्वनि बदल जाती है, तो इसे संधि कहते हैं।
उदाहरण:
-
राम + उपासना → रामोपासना
-
देव + इन्द्र → देवेन्द्र
मतलब – अकेले तो ये शब्द अलग थे, लेकिन मिलने पर नया रूप बना।
🟢 संधि के प्रकार
संधि मुख्य रूप से 3 प्रकार की होती है:
-
स्वर संधि (जब स्वर + स्वर मिलते हैं)
-
व्यंजन संधि (जब व्यंजन + व्यंजन मिलते हैं)
-
विसर्ग संधि (जब “ः” यानी विसर्ग के बाद कोई अक्षर आता है)
✨ अध्याय 1 : स्वर संधि
👉 जब स्वर + स्वर मिलते हैं तो उसमें परिवर्तन होता है।
स्वर संधि के मुख्य नियम 👇
-
दीर्घ संधि :
अ + अ = आ, इ + इ = ई, उ + उ = ऊ
✔ उदाहरण :
-
राम + आलय = रामालय
-
माता + आदि = मातादि
-
गुण संधि :
इ / ई + अ = ए
उ / ऊ + अ = ओ
ऋ + अ = अर्
✔ उदाहरण :
-
नर + इन्द्र = नरेन्द्र
-
देव + इन्द्र = देवेन्द्र
-
महा + ऋषि = महार्षि
-
वृद्धि संधि :
इ / ई + अ = ऐ
उ / ऊ + अ = औ
ऋ + अ = आर्
✔ उदाहरण :
-
देव + इन्द्र = देवेंद्र
-
गुरु + औषध = गौरौषध
-
यण संधि :
इ / ई + स्वर = य्
उ / ऊ + स्वर = व्
ऋ + स्वर = र्
✔ उदाहरण :
-
भू + अप = भूप
-
गुरु + अर्चना = गौरचना
✨ अध्याय 2 : व्यंजन संधि
👉 जब व्यंजन + व्यंजन मिलते हैं, तो ध्वनि बदल जाती है।
व्यंजन संधि के मुख्य नियम 👇
-
श्चुत्व संधि :
त् + च = च्च
✔ उदाहरण : सत् + चित्त = सच्चित्त -
जश्त्व संधि :
हलन्त व्यंजन बदलकर जश हो जाता है।
✔ उदाहरण : तद् + जन = तज्जन -
अनुनासिक संधि :
सं + कर = शंकर -
द्वित्व संधि :
व्यंजन दुगुना हो जाता है।
✔ उदाहरण : यत् + नाद = यन्नाद -
छत्व संधि :
त् + छ = छ्छ
✔ उदाहरण : तत् + छवि = तच्छवि
✨ अध्याय 3 : विसर्ग संधि
👉 जब विसर्ग (ः) के बाद स्वर या व्यंजन आता है, तब उसका रूप बदल जाता है।
विसर्ग संधि के नियम 👇
-
स संधि :
ः + स = स्
✔ उदाहरण : दुः + सुख = दुःखसुख -
र संधि :
ः + स्वर = र
✔ उदाहरण : दुः + अंधकार = दुरंधकार -
ओ संधि :
ः + क / ख / प / फ = ओ
✔ उदाहरण : लोकः + कृति = लोकोकृति
🎯 छात्रों के लिए आसान ट्रिक
-
स्वर + स्वर = स्वर संधि
👉 (आवाज़ लंबी, छोटी या नई बन जाएगी) -
व्यंजन + व्यंजन = व्यंजन संधि
👉 (ध्वनि बदलकर नई बनती है) -
विसर्ग + स्वर/व्यंजन = विसर्ग संधि
👉 (ः बदलकर “र”, “स” या “ओ” बन जाता है)
📌 अभ्यास (Practice)
👉 नीचे कुछ उदाहरण खुद हल करने की कोशिश करें :
-
देव + इन्द्र = ?
-
राम + उपासना = ?
-
सत् + चित्त = ?
-
दुः + उपकार = ?
-
सं + कर = ?
📘 संधि – प्रैक्टिस सेट
🟢 अध्याय 1 : स्वर संधि
| क्रमांक | प्रश्न (संधि विच्छेद) | उत्तर (संधि रूप) | संधि का प्रकार |
|---|---|---|---|
| 1 | राम + आलय | रामालय | दीर्घ संधि |
| 2 | देव + इन्द्र | देवेन्द्र | गुण संधि |
| 3 | लोक + उपकार | लोकोपकार | गुण संधि |
| 4 | महा + आत्मा | महात्मा | दीर्घ संधि |
| 5 | नृ + ईश | नरेश | गुण संधि |
| 6 | माता + आदि | मातादि | दीर्घ संधि |
| 7 | शिव + आलय | शिवालय | दीर्घ संधि |
| 8 | नर + उग्र | नरोग्र | यण संधि |
| 9 | भू + अप | भूप | यण संधि |
| 10 | महा + इन्द्र | महेंद्र | गुण संधि |
| 11 | देव + अंश | देवांश | दीर्घ संधि |
| 12 | गुरु + अर्चना | गौरचना | यण संधि |
| 13 | साधु + औचित्य | साधौचित्य | वृद्धि संधि |
| 14 | महा + ऋषि | महार्षि | गुण संधि |
| 15 | सु + एक | सैक | वृद्धि संधि |
| 16 | सु + अन्त | सान्त | दीर्घ संधि |
| 17 | राज + उपदेश | राजोपदेश | गुण संधि |
| 18 | देव + औषध | देवौषध | वृद्धि संधि |
| 19 | महा + ईश्वर | महेश्वर | गुण संधि |
| 20 | सुर + इन्द्र | सुरेन्द्र | गुण संधि |
🟡 अध्याय 2 : व्यंजन संधि
| क्रमांक | प्रश्न (संधि विच्छेद) | उत्तर (संधि रूप) | संधि का प्रकार |
|---|---|---|---|
| 21 | सत् + चित्त | सच्चित्त | श्चुत्व संधि |
| 22 | तद् + जन | तज्जन | जश्त्व संधि |
| 23 | सत् + गुण | सद्गुण | जश्त्व संधि |
| 24 | विद् + ज्ञान | विज्ञान | जश्त्व संधि |
| 25 | सत् + दृष्टि | सदृष्टि | जश्त्व संधि |
| 26 | यत् + नाद | यन्नाद | द्वित्व संधि |
| 27 | सं + कर | शंकर | अनुनासिक संधि |
| 28 | तत् + छवि | तच्छवि | छत्व संधि |
| 29 | यत् + ज्ञान | यज्ज्ञान | जश्त्व संधि |
| 30 | सत् + सेवा | सत्सेवा | अनुनासिक संधि |
🔴 अध्याय 3 : विसर्ग संधि
| क्रमांक | प्रश्न (संधि विच्छेद) | उत्तर (संधि रूप) | संधि का प्रकार |
|---|---|---|---|
| 31 | दुः + सुख | दुःखसुख | स संधि |
| 32 | दुः + ख | दुःख | स संधि |
| 33 | दुः + अंधकार | दुरंधकार | र संधि |
| 34 | दुः + उपकार | दुरुपकार | र संधि |
| 35 | दुः + आत्मा | दुरात्मा | र संधि |
| 36 | दुः + अवसर | दुरवसर | र संधि |
| 37 | दुः + आलय | दुरालय | र संधि |
| 38 | दुः + ईश्वर | दुरेश्वर | र संधि |
| 39 | लोकः + कृति | लोकोकृति | ओ संधि |
| 40 | दुः + औषध | दुरौषध | ओ संधि |
स्वर संधि
| क्र. | प्रश्न (शब्द-युग्म) | विकल्प | उत्तर |
|---|---|---|---|
| 1 | राम + आलय | a) रामालय b) रामालयः c) रामाल d) रामालम् | a) रामालय |
| 2 | देव + इन्द्र | a) देवइन्द्र b) देवेंद्र c) देविन्द्र d) देवेन्द्र | d) देवेन्द्र |
| 3 | लोक + उपकार | a) लोकुपकार b) लोकोपकार c) लोकपकार d) लोककार | b) लोकोपकार |
| 4 | नृ + ईश | a) नृईश b) नरेश c) नृश d) नरिश | b) नरेश |
| 5 | महा + आत्मा | a) महात्मा b) महात्म c) महातमा d) महात्मन् | a) महात्मा |
| 6 | माता + आदि | a) मात्यादि b) मातादि c) मातदि d) मातायदि | b) मातादि |
| 7 | शिव + आलय | a) शिवालय b) शिवालयः c) शिवाल d) शिवालम् | a) शिवालय |
| 8 | नर + उग्र | a) नरोग्र b) नरुग्र c) नरग्र d) नरुघ्र | a) नरोग्र |
| 9 | भू + अप | a) भूअप b) भूप c) भूपः d) भूपम् | b) भूप |
| 10 | महा + इन्द्र | a) महिन्द्र b) महेंद्र c) महिन्द्रः d) महिन्द्राम् | b) महेंद्र |
| 11 | गुरु + उपदेश | a) गुरुोपदेश b) गुरुपदेश c) गुरूपदेश d) गुरुुपदेश | c) गुरूपदेश |
| 12 | सु + उदय | a) सुवदय b) सुदय c) सौदय d) सोदय | b) सुदय |
| 13 | साधु + उपदेश | a) साधूपदेश b) साधुपदेश c) साधौपदेश d) साधोउपदेश | a) साधूपदेश |
| 14 | विद्या + आलय | a) विद्यालय b) विद्याल c) विद्यालम् d) विद्यालयः | a) विद्यालय |
| 15 | राजा + आचार्य | a) राजाचार्य b) राजाचार्यः c) राजाचार्यं d) राजाचार्यम् | a) राजाचार्य |
🟡 व्यंजन संधि
| क्र. | प्रश्न (शब्द-युग्म) | विकल्प | उत्तर |
|---|---|---|---|
| 16 | सत् + चित्त | a) सत्चित्त b) सच्चित्त c) सतचित d) सतचित्त | b) सच्चित्त |
| 17 | तद् + जन | a) तदजन b) तज्जन c) तद्जन d) तद्ज्जन | b) तज्जन |
| 18 | सं + कर | a) संकर b) शंकर c) संंकर d) संखर | b) शंकर |
| 19 | यत् + नाद | a) यन्नाद b) यतनाद c) यनाद d) यतनन्द | a) यन्नाद |
| 20 | तत् + छवि | a) तच्छवि b) तत्छवि c) तच्छबी d) ततशवि | a) तच्छवि |
| 21 | विद् + ज्ञान | a) विदज्ञान b) विज्ञान c) विद्यज्ञान d) विदग्यान | b) विज्ञान |
| 22 | सत् + गुण | a) सद्गुण b) सतगुण c) सत्गुण d) सत्तगुण | a) सद्गुण |
| 23 | यत् + ज्ञान | a) यजज्ञान b) यज्ज्ञान c) यज्ञान d) यज्ञानम् | b) यज्ज्ञान |
| 24 | सत् + दृष्टि | a) सदृष्टि b) सद्धृष्टि c) सत्दृष्टि d) सतदृष्टि | a) सदृष्टि |
| 25 | सत् + सेवा | a) सत्सेवा b) सतसेवा c) सत्त्सेवा d) सत्सेव | a) सत्सेवा |
🔴 विसर्ग संधि
| क्र. | प्रश्न (शब्द-युग्म) | विकल्प | उत्तर |
|---|---|---|---|
| 26 | दुः + सुख | a) दुःसुख b) दुःखसुख c) दुरसुख d) दुरसुख | b) दुःखसुख |
| 27 | दुः + उपकार | a) दुरुपकार b) दुःपकार c) दुःउपकार d) दुरपकार | a) दुरुपकार |
| 28 | दुः + अंधकार | a) दुःअंधकार b) दुरंधकार c) दुःंधकार d) दुरांधकार | b) दुरंधकार |
| 29 | लोकः + कृति | a) लोकोकृति b) लोककृति c) लोकःकृति d) लोकरकृति | a) लोकोकृति |
| 30 | दुः + आलय | a) दुरालय b) दुःआलय c) दुराल d) दुरालम् | a) दुरालय |
| 31 | दुः + आत्मा | a) दुरात्मा b) दुःआत्मा c) दुरातमा d) दुरामता | a) दुरात्मा |
| 32 | दुः + अवसर | a) दुरवसर b) दुःअवसर c) दुरासर d) दुःससर | a) दुरवसर |
| 33 | दुः + ईश्वर | a) दुःईश्वर b) दुरेश्वर c) दुरिस्वर d) दुरेस्वर | b) दुरेश्वर |
| 34 | दुः + औषध | a) दुःऔषध b) दुरौषध c) दुरुषध d) दुःषध | b) दुरौषध |
| 35 | लोकः + पालन | a) लोकोपालन b) लोकपालन c) लोकोपलन d) लोकोपाल | a) लोकोपालन |
| 36 | दुः + ऋण | a) दुःऋण b) दुरिण c) दुःरिण d) दुरृण | b) दुरिण |
अध्यायवार शॉर्ट नोट्स / Revision Tricks
📌 स्वर संधि
-
जब दो स्वर मिलते हैं तो स्वर संधि होती है।
-
अ + अ = आ, अ + इ/ई = ए, अ + उ/ऊ = ओ, अ + ऋ = अर्
📌 व्यंजन संधि
-
जब व्यंजन टकराते हैं तो रूप बदलता है।
-
त् + च = च्च, द् + ज = ज्ज, सं + कर = शंकर
📌 विसर्ग संधि
-
विसर्ग ':' के बाद स्वर/व्यंजन के अनुसार बदलता है।
-
दुः + सुख = दुःखसुख, दुः + उपकार = दुरुपकार
📌 अभ्यास टिप्स
-
प्रतिदिन 10–15 प्रश्न हल करें।
-
कठिन प्रश्न दोबारा लिखकर याद करें।
-
संधि को समझने के लिए शब्दों को अलग करके देखें।
A lot of care has been taken in writing
this blog, however the writer will not be responsible for any kind of error.
If
you like the blogs given on this website, please comment us or if you want to
blog on some other topic, you can write us.
Our
aim is only to give quality information to the students.
